Nasjonalbiblioteket måndag 2. mai kl. 19.00

Var eg ein Gud, / ville eg skapa / kjærleik og død, / berre kjærleik og død.

Med fast rytme, korte verselinjer og store tema skreiv – og levde – forfattaren og journalisten Tor Jonsson (1916-1951). Han tok sitt eige liv berre 34 år gamal, men arbeidet hans set framleis spor. Jonsson hadde ei klår kjensle av rettferd, og viste sterkt sjølvstende i meiningane sine om samfunnet.

Ingar Sletten Kolloen blei Bragepris-nominert for biografien om Jonsson, Berre kjærleik og død, og var redaktør for prosasamlinga Blant bygdedyr og vestkantkrokodiller. Han møtar forfattarane Marit Eikemo og Ruth Lillegraven til samtale leia av Bjørn Ivar Fyksen, når Nasjonalbiblioteket markerer 100-årsjubileet til Tor Jonsson denne kvelden. 

Albumet EINSETO lanserast 20.mai. Nye tonesettinger av Jonsson sine dikt ved Hildegunn Hovde og Aslak Brimi

 Einseto. Det å vera aleine med seg sjølv. Ha ei stille stund. Diktaren Tor Jonsson (1916-1951) hadde mange stunder for og i seg sjølv. I djupet. I kjærleiken. Eller manko på slikt. Jonsson hadde eit liv med papir og blyant. Han tok dikta ut av ”einsemddjup”, og i dag står dei framleis støtt. Tekstene til Jonsson er tidlause, konsise og effektive. Dei set ord på tema som den dag i dag kan vere tabu og vondt å snakke om.

For livet det var ikkje alltid så raust

det gav ikje meir enn det skulde.

Må ein slite og streve for å lage kunst? Var det dei tronge dalene og bygdadyret som ga Jonsson inspirasjon? Det kan kanskje Hildegunn Hovde og Aslak Brimi si meir om. Dei er også fra “oppi dalom”, og Tor Jonsson-jubileet ga dei oppdraget med å lage nye tonesettinger til ordskatten fra sambygdingen sin.

Hildegunn Hovde er frilans sopran og komponist. Aslak Brimi spelar mest slåttemusikk frå Lom, men tek innimellom steget inn i viseuniverset. I lag har desse to operert med tonesettinger av dølske dikt tidlegare i prosjektene Rimrose og Diktarplager.

I 2016 er det 100 år sidan lyrikeren Tor Jonsson vart født i Lom i Gudbrandsdalen. Han vokste opp i trange kår, og var kritisk til samfunnet han var i. Jonsson var en applaudert lyrikar i samtiden, og diktene hans er like aktuelle og universelle den dag i dag. Han satte ord på kjærleiken, og han satte ord på det å kjenne seg utanfor, sosialt isolert og einsam. Som 35-åring tok Jonsson sitt eige liv.

Den 21.mai er konserten  Tor Jonsson – 100år i kjærleik og død  opninga av Tor Jonsson-jubileet. Same helg lanserast albumet Einseto.

I “Tor Jonsson Orkester” har Hovde (song) og Brimi (fele) med seg Trond ”Highasakite” Bersu (trommer), Stein Magne Eggen (akkordeon), Aksel Jensen (bass) og Gudmund Bolstad Skjær (gitar).

Som gjestevokalist har de med visefuggen Aasmund Nordstoga.

Albumet er miksa og mastra av Håkon Aaltvedt, gitt ut av Just for the Records, og distribuerast av Musikkoperatørene.

Singelen Byggje tårn finn du her: https://youtu.be/dh0dznss01c. 

Albumet ligg ute for salg på Bakeriet i Lom, Fjellmuseet og Loarutsalget, samt Vågå bok og leker. 

Frå bokhylla til Tor Jonsson.Gjennom bøkene vart Tor Jonsson kjend med den framande verda. Den framande verda var ei verd som var totalt ulik den kjende i bygda. Det var ei verd fri for tobakktyggjarar og griskokkar. I den framande verda sat dei i mjuke plysjstolar og fekk bore til seg mat og drikke med rare namn og tala om "sin store kjærlighet". I bygda hadde ein ikkje ein gong ordet "kjærlegheit" i vokabularet. Etterkvart byrja Tor Jonsson å sjå bygda i ljos av den framande verda. I artikkelen "Kald kultur" skriv han om dobbeltlivet, om dagane i bygdalivet og kveldane i boklivet, om kaballitteratur og klassikarar, om den stille revolusjonen og den kalde kulturen, om korleis sanninga om bygda såg ut for han.

Frå "Kald kultur"

Eg hugsar enno da eg las første boka ein gong i barneåra. Eg hugsar ikkje handlinga i boka,  - nei ikkje ein gong tittelen på boka hugsar eg. Men det eg hugsar, er den framande verda eg møtte i boka. Ikkje eit einaste kjend menneske var å finne i denne verda. Ingen togg tobakk, hogg ved eller kokte mat til grisen på komfyren. Nei, dei sat i mjuke stolar og fekk bore til seg mat og drikke med rare namn. Dei segla i fine båtar og bytte klede midt på lyse dagen. Men det raraste var at dei tala så mykje. Side opp og side ned  prata dei, og dei sa slikt som ingen i grenda fann på å seia om han var aldri så full. Ikkje eingong han Tull-Tore prata om slikt som desse romanfolka. Når dei tala om "sin store kjærlighet" eller "sin elskedes sjel" var det så ein kunne bli flau av å lesa det. Og smaska dei kvarandre midt på truten så folk såg det, kunne ein bli heit av skam. 

Men det gjekk snart opp for meg at slike folk høyrde berre heime i bøkene. Det sat einkvan og dikta saman det heile så folk skulle ha noko å lesa. Og moro var det å lesa det, det skal vera visst og sant. 

Slik vart ungdomsåra eit skiftande, uroleg tilvære for meg, først ein dag i bygdalivet, så ein kveld i boklivet, så attende til bygdalivet osv. år etter år. Eg las kaballitteratur og klassikarar til auga vart stort, tørt og tomt. Eg vart fylt av ingen ting og gjorde mi vesle gjerning i ei vond verd utan at romanfolka blanda seg borti bygdalivet. Det hende nok at eg måtte jaga romanfolka på dør i arbeidstida. Eg visste det kunne vera fårleg å sleppa dei for nær da, ein kunne bli bygdatulling av det.

Slik kunne eg halde fram med mitt dobbelttilvære til denne dag og ein gong i framtida kunne eg sovna inn gamal og mett av bøker. Men så kom revolusjonen i mitt liv. Eg hugsar ikkje lenger kva som hende - dei største revolusjonane er alltid stille. Det var kanskje berre det at eg råka eitt og anna bymenneske, ein turist, ei lærarinne. I allfall veit eg at menneske som var meir enn vanlege verpratarar lærde meg at ordet kan koma frå djupe grunnar.

Eg tok til å sjå bygda og eg kjende eg var innestengd. Stova vart eit fengsel, ovanfor var fjellet, nedanfor gjekk allfarvegen. Dit måtte eg gå. Der måtte eg tute med bygdaulvane.

Rundt meg låg bygda med tunge, mørke hus, hus som skulle stenge mennesket inne og menneskja ute. Eg gjekk og sveiv som eg skulle gå i ein gravølsgard, bygdafolket stod og flirde midt i sorga.

Men einslege var dei alle. I samkomer freista alle å finne ein rygg og gøyme seg bak. Ingen ville gå fram og vera seg sjøl, alle måtte sige fram samstundes, dei måtte vera masse. Alle måtte seia det same, kvart sermerke skulle løynast med kvardagsprat. Stundom vart einsemda så stor at eitkvart brast: Sjølmord spurdest og skok alle. - Ein dag kom presten med syrgjebod til ein mann: Sonen hans hadde skote seg. 
      - Jaha, sa faren, han var flink til å skyte, han Per. Så gjekk han bort på åkeren og stengde seg inne.

Det gufsa innestengd frå gamle nedfallshus, det gjæra i sinnsjuk ættearv. Vanvetet gløste under yta i einsemda og loga opp på ville brennevinsfestar. Da var det som å høyre daudmannrop or svarte rotningsland. Og dennne bygda med si grenselause einsemd og armod stod alltid blind og hjartehard og reiste nidstong mot alle fattigfødde. 

- - - 

Meir og meir sakna eg hjartevarmen i bygda. Saknaden dreiv meg ut på leiting, eg fann diktinga, kunsten, skapt av menneske som hadde brote seg ut av miljøfengselet og opna sitt hjarte for alle. Eg såg klårare og klårare at bygdakulturen er ein kald kultur, det beste i bygdamennesket er bunde av konvensjonar frå primitive tider. Slike stagnerte individualistar oppfører seg alltid som hordemenneske, for konvensjonane er sameige. Det menneskelege eigeverdet er innestengd, ubrukt.

Lat kunsten, den mangslungne, rike, levande kunsten, stråle utover bygdene. Einast kunsten kan bli den store vekkjaren som lærer bygdafolket å gråte og le i pakt med livet. 

Utdrag frå artikkelen "Kald kultur", Nesler, 1951.

Norsk kjærleikssong er eitt av våre mest kjende og kjære kjærleiksdikt. Det lever i beste velgåande, har blitt tonesett av fleire og blir ofte brukt i bryllup og ved andre kjærlege høve. Diktet er med i diktsamlinga Berg ved blått vatn som kom ut i 1946. Det ligg ein paradoksal fryd i at ein som kjempa sine harde kampar med og mot kjærleiken og berre glimtvis fekk kjenne han på livet, har skrive eitt av våre vakraste kjærleiksdikt.

Vi tek opp att tråden der vi sleppte han sist; heimbygda på Tor Jonsson si tid. Frå rundt 1850 hadde forfattarar, målarar og tonekunstnarar søkt seg til bygda for å hente inspirasjon. Anders Sandvig hadde samla kunstskattar frå Lom og dei andre bygdene i Gudbrandsdalen. Biletvev, treskurd, prydsaum, sylv- og smiarbeid vart landskjende gjennom muséet han skapte. De Sandvigske Samlinger på Maihaugen opna i 1904, og Garmo stavkirke frå Lom med røter attende til Olav den heilage si vitjing i 1021, var eit naturleg midtpunkt. Ole M. Sandvik samla og ga ut folketonar frå Lom (Folkemusikk fra Gudbrandsdalen, 1922). Tidlegare var nokre av dei kjende frå Edvard Griegs musikk etter at komponisten vart kjend med dei på sine lystige fjellvandringar i Jotunheimen rundt århundreskiftet. Lom stavkyrkje som er datert til 1158 og er ei av dei eldste i landet, vart opna igjen i 1933 etter å ha blitt restaurert og ført attende til si opprinnelege form. Olav Aukrust hadde gjort dialekta kjend gjennom diktsamlingane Himmelvarden (1916), Hamar i hellom (1926) og Solrenning (1930), og bygda sjølv med sine gamle hus, ville fjellformasjonar og mjuke liner, var for mange eit kunstverk i seg sjølv. 

Men Lom var også ei fattig bygd. Det billege kornet frå Amerika som kom til landet på slutten av førre århundre, gjorde korndyrkinga lite lønsam. «I den vetle bygdi Lom, den beste kornbygd i dalen, var det selt 68 gardar over 3 mark skyld, var att berre 35», skriv bonden Hallvard Ofigsbø frå Lom i Tankar og livssyn (1926). Sjølv om dei fleste av desse skuldast utvandringa til Amerika som var veldig stor frå Lom rundt århundreskiftet, så må tvangsauksjonar ha vore ein trussel for dei fleste, store som små, i Tor Jonsson sin oppvekst.

Fattigdommen batt folk saman. «Bønder og småkårsfolk arbeidde saman og sat ved same bord», skriv han i Det gamle fjellbygdsamfunnet. Men det var sosiale skilje også i fattigdommen. Den sosiale posisjonen til bøndene i bygdesamfunnet bygde ikkje berre på dei økonomiske vilkåra. Det var og gjennom ættekjensla dei heldt stilling som overklasse i bygda. Slektsstoltheit og slektsskam var noko som opptok Tor: «To mennesketypar tykkjer eg synd i. Dei som alltid kyter av gjæve forfedrar, og dei som ikkje vil vedgå at dei er av husmannsætt», (Husmannsvegen).

Bilane, bussane og turistane med dei, gjorde sitt inntog i bygda. Ein bil som alltid gjorde både vaksne og ungar glåmsøygde, var køyredoninga til Jørgine Slettede Boomer, Bøverdalens eiga Oskepott, som kom frå ein liten husmannsplass øvst i Bøverdalen og kapra gullfugl-ektemannen i Amerika. Ho styrte på denne tida eitt av verdas flottaste hotell, Waldorf Astoria i New York, og gjesta kvar sommar heimbygda. Sjåføren gjennom fleire sesongar var om mogleg ein enda større sensasjon enn Jørgine sjølv, ein ekte neger av kolsvartaste sort.  

I juni, juli og august var det som nå, eit voldsomt liv og ståk på Fossbergom. Det var fullt på kaféane, på overnattingsstadane, på rutebilstasjonen, på butikkane, på posthuset, på banken og ved bensinpumpa. Når Tor som dei andre glante på turistane på rutebilstasjonen, oppdaga han at dei framande oppførte seg på ein heilt annan måte enn bygdefolket. Han hadde tidleg eit ambivalent forhold til dei. Han kalla dei glanarar og synest dei oppførte seg ganske tåpeleg. Det ergra han at dei berre såg framsida av bygda. Men han var også fascinert av turistane. Dei førde med seg noko nytt og annleis, og han trudde at turismen kunne få innestengd fjellbygd-luft til å sirkulere litt:

«Det var ein kveld midt på varmaste turistsumaren. Bussane frå stasjonen stogga litt i den vesle bygdebyen før dei køyrde vidare til fjells. Kaféane vart brått fylte med turistar, elles var det berre bygdefolk som brukte gå der og spandere kaffi på kvarandre. Sjåførane streva med digre ryggsekkar og var så tenesteviljuge at dei ofte gløymde morsmålet sitt. 

Turistane rusla ikring og glytte opp mot fjella. Ein såg straks at det var noko ved dei som ikkje høyrde bygda til, noko underleg fritt over framferda deira. Slik kunne ein bygdemann fare fram berre når han var full.

På ramper og kasser sat bygdefolk, togg tobakk og stirde på stasen. Slik var det kvar kveld når bilane kom, eit kvarters liv i den stille bygdebyen og så same stilla att. Når ein var ferdig med arbeidet for dagen, så var det å rusle avstad og 'sjå på turistane' og hente bladet. Det var liksom toppen av tilværet varmaste sumaren.

Dei mest velvyrde av bygdefolket vakta vyrdnaden med å teie. Togg tobakk med vise bukkeminer. Men i slike stunder er det grotid for bygdeskjemt. Det hagla med grovkorna pubertetprat, grå galgenhumor og skjemt om sår. Turistane vart mælte med bygdeaugo og dømde med bygdeord. Brått fekk eg høyre ein replikk frå ein med grove åkerbrytarhender: - Eg trur eg vil utdane meg til turist.» (Heimbygdturist).

Kjelder:

Inger Heiberg: Drøm mot virkelighet. En bok om Tor Jonsson, Vestanbok forlag, 1984.

Ingar Sletten Kolloen: Berre kjærleik og død. Ein biografi om Tor Jonsson, Det Norske Samlaget, 1999.

Tor Jonsson sine eigne artiklar.

«Kanskje det er turr luft og høg himmel som har gjort dei har dikta so godt i Nord-Gudbrandsdalen», undrar Olav H. Hauge i brev til Bodil Strømsted i 1971. Var det noko i det karrige jordsmonnet, var det trongdalslendet som dyrka fram skrivekunstnarar av rang som Olav Aukrust, Tore Ørjasæter, Tor Jonsson, Jan-Magnus Bruheim og Ragnvald Skrede. Korleis var tilhøva i Lom og bygdene i Ottadalen på Tor Jonsson si tid?  

Tor Jonsson vart fødd på husmannsplassen Kroken, ein husmannsplass under prestegarden i Lom, i 1916. Kroken ligg lunt og varmt og trygt plassert innunder Lomseggen, og er den plassen i bygda der kornet blir sådd fyrst om våren og blir fyrst moge om hausten. Frå Kroken er det fritt utsyn til bygda Olav den heilage såg da han kom over fjellet frå Lesja og «kom ned der som det heter Stavabrekka, den Å renner gjennom dalen som heter Otta, og der er på begge sider av dalen en fager bygd som heter Loar», som det står i Snorre Sturlasons kongesoger. Namnet Loar, dativ Loom, tyder grassletter.

Frå Kroken ser ein også inn i Bøverdalen, der han skjer seg inn mellom tronge fjellsider. «Heile dal'n er som ei djup revo (revne) i fjellet», skriv bygdehistorikar Ivar Kleiven. «Mitt eige Trongdalslende», kallar Tor Jonsson dalen. Nedanfor Kroken, i bygdesenteret Fossbergom, eller Bergom som lomverane seier, møtest Bøverdalen og Ottadalen. Her går Prestfossen skummande kvit før Bøvre forsvinn ut i eit mektig delta og renn ut i Ottaelva. Prestfossen er eit ynda fotoobjekt, og midt i fossen er det ein stor stein som tente som støtte for brukaret under den gamle trebrua. Tor Jonsson skriv om steinen i eitt av sine prosastykke, Gråstein: Eg vil skrive om gråstein. For mitt eige gråsteinslynne er forma av ei gråsteinsbygd. Og den hogne gråsteinen  i eit brukar er det som har inspirert meg til å skrive om deg, du gråe, harde, kalde stein.

Både i den opne Ottadalen og i Bøverdalen låg større og mindre gardar, småbruk, husmannsplassar og «stugu», hus utan jordveg til, om kvarandre, på «solsida» og på «baksida». Sola kan vera borte opptil fem månader i året nokre stader, dei fleste stader tre. Når Tor Jonsson skriv Til Grågrenda så kan nok dette oppfattast både symbolsk og konkret. Dei flest hus var grå og solbrune. Slik har vær og vind vore med på å forme byggeskikken i dalen, og i Lom sentrum blir alle hus halde i brun- eller gråtonar den dag i dag.

Lom og Skjåk høyrer til dei mest nedbørfattige områda i landet, og den gjennomsnittlege nedbøren er ikkje større enn i Sahara, omlag 300 mm. Gje Vårherre oss sol, skal vi sjølve skaffe væte, seier folk i Ottadalen, og kampen om vatnet har ført til mange bitre stridar opp gjennom tidene. Det er vatnet frå fjella som har gjort korndyrking mogleg med forseggjorde vassvegar og sinnrike vatningssystem som jordbrukarane har laga. Men ikkje berre tørken, også tidleg frost pregar heimebygda til Tor Jonsson. Årvisse minne har nedfelt seg i ein dikttittel som Frostkorngrenda og i tittelen på samlinga Jarnnetter, dei siste nettene i augsut da kornet var mest utsett for å fryse.

Det motsetningsfylte naturgrunnlaget dannar både ramme og klangbotn for diktinga til Tor Jonsson. Liv bryt fram, veks og mognast under eit ustanseleg trugsmål om tilinkjesgjering. Sommaren kan vera ei hildring, og han kan bli borte som haustbleik vår og vårrvill haust (avsnittstittel i Tor Jonsson si fyrste, refuserte diktsamling Baksibragd). Vinteren kan vera nådelaus med djup tele som trugar alt liv. Men så stig blåbjøllbakken opp att mot det gråsteinsgråe, det elvegrøne mot berget, og i bergom står tusen blomar og blømer seg beint i hel. 

I denne motsetningsfylte naturen møtte Tor Jonsson livet sine utfordringar. Denne naturen sine vilkår, vart hans vilkår. Han levde i denne bygda der motsetningane mellom det opne, fruktbare og det innestengde, steinharde pregar ikkje berre naturgrunnlaget, men også samfunnet. Ei innestengd vinterbygd der bilvegen frå Otta ende i fjellveggen, og ei gjennomfartsbygd om sommaren. Ferdselsvegen, ikkje berre frå aust til vest, men frå nord til sør, må ha gått her for fleire enn Olav den heilage. På eit kart frå 1626 (Andreas Buræus: Orbis arctori nova et accurata delineatio) står «Loom» avmerka som einaste namngjevne stad mellom «Doffre» og «Gussdal».

Den rike bygdekunsta i Lom kan, som Tor Jonsson skriv sjølv, ha fått sin inspirasjon nettopp frå denne gjennomgangstrafikken. «Det var nett da bygdene vart opna og nye tankar strøymde inn at bygdekunstnaren vann ut over bygdegrensene og til og med ut over landegrenesene.» (Dansen kring krotakalven). Dette bygdesamfunnet vart med alle sine motsetningar, ein smeltedigel for ei rik bygdekunst. I Tor Jonsson si oppvekst vart Lom eit sentrum for uvanleg interesse. Hit søkte tonekunstnarar, målarar, ordkunstnarar for å hente inspirasjon og lærdom frå bygda sin natur og kunstskattar. Den nasjonalromantiske draumen om «Det skjulte Norge», som den danske forfattaren Jørgen Bukdal skreiv bok om i 1926 og gjorde til eit slagord, henta ingen stader så rik næring som akkurat i Lom.

Meir om bygda og samtida til Tor Jonsson følgjer i kommande innlegg på sida.

Kjelde: Inger Heiberg: Drøm mot virkelighet, 1984. 

Her avslører Tor Jonsson meir om «denne skuggen, som krøkjer armane kring henne, held henne fast - så ho aldri, aldri kan koma meg i møte». Dette er fortsetjing av forteljinga frå barndommen som vi la ut 13. februar. 

I kleven budde Gamle-Lars. Der hadde han levt heile livet. Men likevel kunne han fortelja om alt mellom himmel og jord, om store hav og framande land, om båtar og byar og mangt som vi borna ikkje skjøna.

Når kyrkjeklokkene ringde, fortalde han om Gud. Når vi grein over tørt brød, fortalde han om gjenta som tråkka på brødet og sokk nedi ei myr. Han innprenta oss det livet dreiv og lærde oss i harde tak: Å setja pris på Guds gåver og vera nøgde med lite. Ofte sukka han om «vi fattigfolk», men audmjukt bar han alle trengsler.

Sukkinga hans Gamle-Lars brydde vi oss lite om. Det han fortalde om Gud og fattigdom var berre eventyr. Men første skuledagen kom engelen med eldsverdet og jaga alle fattigborna ut or Paradis. Fattigfolk møter ofte vondskap der vondskap ikkje finst, og kring heimen til fattigfolk bur det alltid vonde menneske.

I skulen hadde vondskapen teke bustad i borna frå gardom. Dei hadde betre klede og betre skulemat enn vi frå hyttene, og det var inga trøyst i at Jesus var fødd i ein stall. Eg beiskna til og fann ikkje att gleda i det små. Eg høyrde ikkje fuglesongen meir.

Kvar gong eg kom heim frå skulen, såg eg at heimen min var stygg, stygg som  morkahytta hans Sylthugu-Sylfest.

Engelen med eldsverdet fylgde med alle stader. Han fylgde meg framover kyrkjegolvet konfirmasjonsdagen og ropa ut kven eg var -

- - -

Eg skal skrive eit brev i denne kveld. Eg vil ikkje sjå ho meir. Ho har vraka meg - for ingen.

Eg elskar ikkje sorga i augo hennar lenger. Attanfor sorga er det berre denne svarte skuggen, som krøkjer armane kring henne, held henne fast - så ho aldri, aldri skal koma meg i møte -

Munken - Å, om han var eit levande menneske, så eg kunne drepe han! Men eg trur ikkje på henne. Det er ingen munk!

Skuggen som held henne fast er skuggen av min eigen fattigdom. Mitt grenselaust fattige liv -

Båregangen aukar på fjorden. Stranda sukkar i skyminga. Lauv driv i land.

Kjelde: Blant bygdedyr og vestkantkrokodiller, Prosa i utval ved i Ingar Sletten Kolloen, 2000. 

«Aldri kan eg få takka dei lyse barndomsdagane med ord,» lyder  første setninga i denne teksta, som Tor Jonsson skreiv den siste tida han levde. Men i barndomslyset var det ein skugge, som heller ikkje er blitt borte i vaksenlivet. 

Aldri kan eg få takka dei lyse barndomsdagane med ord. Eingong var fattigdomen kjær. For i fattigdomen gjekk mor og far og var som englar i eit Himmerike av små gleder. Det slitne golvet, den grisne veggen, det rotne torvtaket - alt dette var eingong det vakraste i verda. I ei fattig barneverd er bein og stein gull og sølv, og eventyret ventar bak alle røyser -

Årstidene kappast om å bera gåvene sine fram for oss borna. Sumaren var som ein gjevmild rikmann. Vi fråssa i grenselaus rikdom heilt til nyperosa i leikarrøysene var borte, og hausten kom med søt gjem av korn i skuronndagar. Da lærde vi å skjera fløyter av halmstrå. Vi bles i den såre hausttonen, og heimsauene svara tunglyndt oppi lia. Så kom vinteren med snø og julelengt. Julekvelden var kongen mellom kveldane, da delte mor ein appelsin i fem delar. Men kongen mellom dagane var den dagen sola kom att og smøret bråna på veggen. Da var sjølve eventyret i kjømda. Våren gav oss alt vi hadde mist og gløymt. Blekkeøskjer og sundbrotne knivar blenkte fram mellom gråe snøflekker, og vi fekk eigargleda enno ein gong. Borken gjekk, bekken vandra nedover mot kyrkjebygda, og bukkeblomane glytte opp. Våren var ein veg til eit framandt land.

Ein gong iblant fylgde mor oss ut i verda, til granneplassar og andre grender eller til elvelandet, der Fåkjelda rann over glitresand, og rekarveden låg elvesliten og krøklut som trollkjerringfingrar. Da var mor med oss i leiken til vi vart store og lykkelege. Nei, innafor denne draumen blir ordet maktlaust -

Men i dette var det ein skugge, svartare enn skuggen av Felefjell. Denne skuggen kjende eg i meg. Midt i gladaste leiken hende det at eg tok spranget bort i skuggeskogen. Alt ikring meg var sol, blomar og blå himmel. Men sjøl var eg svart. Eg var vond. Eg pinte småkrek i skogbotnen til eg gret, for det eg tykte synd i dei. Eg var full av svarte rop: Gjer noko gale og gråt! Eg gøymde meg inne i skogen halve dagen og høyrde mor sprang og ropa og leita og gret av otte. Da sokk eg sjøl ned i gråten og leitte etter gleda.

Under eit berg i skogen låg kjelda som var botnlaus. Dit jaga dei svarte ropa meg og bad meg hoppe nedi. Der sat eg mang ein gong og såg den herlege sorga over min eigen død. Ein dag hoppa eg nedi kjelda. Men den gongen var sorggleda langt borte . Det var himmel i kjelda, og kvite skyer sveiv der nede. Time etter time sat eg og stirde ned i botnløysa, eg segla mjukt ned gjennom alle himlar - til vatnet slo saman over hovudet - og eg kjende handa til far drog meg opp. Men lyset var oftast langt borte. Eg gjekk der som vardøger for vonde tider.

Ein gong fann eg ei sylgje og fekk ei krone i finnarløn. For krona kjøpte eg kaffisil til mor. Ho rakk å takke meg før eg reiv kaffisilen til meg, braut han sund, tråkka på han og tok spranget. Eg gøymde meg i skogen heilt til skuggen av Felefjell skræmde meg heim.

Nede på Bø budde det byfolk, og ein dag råka eg By-Erik. Vi var jamaldringar og samdest snøgt. Eg bad han med til leikarstellet og synte fram den store skatten min: ei blå blekkøskje med ein mann og ein fisk på. - Skrap, sa Erik og kasta øskja. - Slik gjekk det med alt eg åtte, det vart til skrap i hendene hans. Da eg vart åleine, reiv eg sund heile leikestellet, konglar og kvitsteinar kasta eg. Skrap, sa eg høgt til meg sjøl og vart ein annan. Etter den dagen kasta eg bort alt det syskena mine åtte.

Grøtte eg dei andre borna, låg sorga i meg som ei svart glede og gjorde meg stor og sterk. Syster mi hadde lese for meg om dei gamle gudane. Dei sat og var mørke av makt, medan folket ofra til dei. Borte i Blåbjøllbakken var ein stein vi kalla Stolsteinen, av di han likna ein stol. Der sat eg ofte og var ein svart gud. Men ingen kom og ofra til meg. Da plukka eg stein og gjekk på jakt etter sporvane med grisebytta. Ein kveld råka eg. Så glad som ein svart kan bli, tok eg den døde sporven og sprang bort i Blåbjøllbakken. Der laga eg eit bål framfor Stolsteinen og la sporveliket opp i elden. Da skuggen frå Felefjell kom sigande, sat eg på trona mi, og offerrøyken steig til himmels.

- - -

På fjorden glitra småbårene i kveldssola. Det susar tungt i granen kring hytta.

Kjelde: Blant bygdedyr og vestkantkrokodiller, Prosa i utval ved Ingar Sletten Kolloen, 2000.

Eit kort dikt på tampen av veka. Eitt til frå debutsamlinga Mogning i mørkret frå 1943.

Klagar du -

Klagar du livet for gråe dagar,

umetta magar,

sorger og sår?

Verst er å gå frå usådd åker

og ufødd vår.

Tor Jonsson debuterte i 1943 med diktsamlinga Mogning i mørkret. Det fyrste diktet i fyrste samlinga er Ordet, eitt av dikta som skulle bli blant hans mest kjende.

ORDET

Kva hjelp det å syngje

som elv i det aude?

Kva hjelp det å kynge

med klokker for daude?

Kva hjelp det å skapa

all venleik i verda,

når Ordet lyt tapa

for svolten og sverda?

Slik undrast og spør vi

i modlause stunder.

Men hugse det bør vi:

Eit ord er eit under.

Dei gløymest dei gjæve,

og alt det dei gjorde.

Men livet er æve.

Og evig er Ordet.

Mogning i mørkret, 1943.